Czytam różne recenzje i opinie o Dziadach w inscenizacji Michała Zadary w Teatrze Polskim we Wrocławiu. Spektakl widziałem tydzień temu na premierze. Kilka spraw jest charakterystycznych.
Oczywiście w opisach podnoszona jest kwestia wystawienia całości tekstu (I, II, IV część wraz z dodatkami), co dotychczas w dziejach scenicznych Dziadów się nie zdarzyło (III część zaplanowano na przyszły rok). Ten pietyzm, godny Petera Steina (który z podobną ambicją wystawiał Fausta Goethego), wart byłby najwyższej pochwały, gdyby nie pytania, jakie rodzi wrocławski wyczyn: czy rzeczywiście twórcy przedstawienia wierzą w siłę tekstu Mickiewicza? I czy teatralny obraz, jaki zaproponowali, siłę tę oddaje? Z tymi pytaniami wiąże się sprawa delikatnej natury, którą chyba należy poruszyć: czy Michał Zadara wierzy w duchy? Można odnieść wrażenie, oglądając jego inscenizację, że nie bardzo. II część na to nie wskazuje, ten „pełen guślarstwa obrzęd świętokradzki” przedstawiony został w ostentacyjnie ironiczny sposób, co zresztą publiczność łatwo kupuje, wybuchając co chwila śmiechem, gdy widzi np. Zosię zwisającą na flugu i biegnącego baranka, animowanego jak lalka. Mickiewicz raczej nie pisał Dziadów, by bawić swoich kolegów z Wilna. Owszem, był poetą i mężczyzną, którego nie tylko duchy inspirowały, ale czuł, że w słowach Szekspira: „Są dziwy w niebie i na ziemi, o których ani śniło się waszym filozofom” (z nich wszak uczynił motto II części) kryje się prawda – także jego prawda. Gdyby w to nie wierzył, nie stworzyłby tak dobrego tekstu. W Dziadach wrocławskich trudno wyczuć wrażliwość na metafizykę.
A skoro nie ma metafizyki, to słabnie też poetycka siła słów. Trzeba dla nich znaleźć różnego rodzaju podpórki i twórcy przedstawienia próbują różnych sposobów. Aktorzy czasami bardzo dobitnie mówią wiersz, niemal go skandują, wspierając się jeszcze gestami, które mają tautologiczny charakter. Jeśli postać mówi: „moje serce”, to ręka wskazuje klatkę piersiową. Sprawia to wrażenie deklamacji dla głuchoniemych. Ale gorsze są chyba efekty sceniczne, które mają „opowiedzieć” świat przedstawiony. Jeśli ich tandetnie uwspółcześniona forma jest świadomym wyborem, to nie najlepiej świadczy o wyobraźni teatralnej twórców. Zadara w ten sposób realizując Dziady sięga do sprawdzonych wzorów teatru Adama Hanuszkiewicza, który rzeczywiście jako pierwszy śmiało wprowadził do wysokiej literatury elementy pop-kultury (przy czym robił to z większym wdziękiem). Swoją drogą to zdumiewające, że Hanuszkiewicz, z którym tak bardzo walczyła krytyka, okazuje się najbardziej żywotną inspiracją dla dzisiejszego pokolenia reżyserów. Próżno szukać kontynuatorów Swinarskiego, Axera, Dejmka, Jarockiego, Grzegorzewskiego – Hanuszkiewicz wydaje się mieć legion uczniów, choć pewnie nie do końca świadomych, kto był prekursorem ich twórczości. A część kolegów krytyków Dziadom Zadary już buduje legendę na miarę Balladyny Hanuszkiewicza, samego reżysera pasuje na przyszłego szefa sceny narodowej. Używa się nawet tych samych argumentów na rzecz spektaklu: nauczyciele mogą się zżymać, ale to są Dziady dla młodego pokolenia. Oczywiście faktu, że wrocławskie przedstawienie budzi zainteresowanie licealistów, nie należy lekceważyć. Pytanie tylko: czy naszego teatru nie stać na Dziady również dla dorosłej publiczności?
Czytając interpretacyjne enuncjacje Zadary na temat dzieła Mickiewicza jakbym słyszał Hanuszkiewicza, który obwieszcza, że odkrył coś, czego jeszcze nikt nie dostrzegł. Reżyser powiada na przykład: „Utwór Dziady składa się z czterech części, z których tylko jedna dotyczy życia narodu polskiego. (…) W pierwszej części się nie mówi o Polsce, w drugie części się nie mówi o Polsce i w czwartej się nie mówi o Polsce. W Dziadach się ciągle za to mówi o różnych umarłych, trupach, upiorach, grobach – i to umarli, zgodnie z tytułem, są głównym tematem tego dzieła”. No, rzeczywiście odkrycie na miarę pana Jourdain. Jeśli jednak, jak chce Zadara, Dziady wileńsko-kowieńskie nie dotyczą życia narodu polskiego, to dlaczego w jego inscenizacji chór młodzieńców wjeżdża do lasu naszym swojskim maluchem, pojawia się policja w znanych nam mundurach, a i uczestnicy obrzędu raczej nie są wieśniakami z litewskich powiatów?
Recenzenci nawet krytycznie oceniający Dziady w Teatrze Polskim bronią jednak IV części, w której Bartosz Porczyk tworzy niezwykle dynamiczny portret Gustawa. W istocie aktor zrywa ze stereotypem romantycznego kochanka, kipią w nim emocje młodego faceta, który czego nie jest w stanie wypowiedzieć, musi wyśpiewać. Nie przesadzałbym jednak ze stwierdzeniem, że Porczyk podnosi monolog Gustawa do rangi Wielkiej Improwizacji. Jego ekspresja działa, ponieważ jest szczera, a w słowach wybuchają uczucia, które wszyscy dobrze rozpoznają: zawiedzionej miłości, męki zazdrości, niespełnienia, tego całego rollercoastera nastrojów: od uniesienia nadziei do kompletnego dołu. Ale jeśli Porczyk w tak fantastyczny sposób się pruje, to po cholerę tłem dla tej jazdy jest realistycznie odstawiona chata księdza z piętrowym łóżkiem dla dzieci, zlewem i kuchennymi szafkami? Chata się kręci, raz pokazuje wnętrze, raz przednią elewację, ale wielkiej sztuki w tym nie ma.
Być może trudno dokonywać ostatecznej oceny spektaklu Zadary, skoro dopełni go jeszcze III część, w której nie tylko więcej tekstu trzeba się nauczyć, ale i w innych sprawach go wypowiadać.