Najnowszy numer „Pamiętnika Teatralnego” przypomina o 60-leciu pisma. Oczywiście jednym z bohaterów zeszytu jest prof. Raszewski, który kwartalnikowi poświęcił 40 lat pracy. Profesora wspomina Janusz Degler, a o jego relacjach z Grotowskim pisze Zbigniew Osiński. Grotowskiego i Raszewskiego bardzo wiele różniło – to były zupełnie odmienne osobowości, dzielił ich światopogląd i stosunek do sztuki, ale jak twierdzi Osiński: „Nie przeszkodziło im to jednak w nawiązaniu istotnej ludzkiej relacji. Podkreśliłbym zwłaszcza ich konsekwentne dążenie do bezinteresowności tej relacji, którą obaj uważali za podstawę prawdziwej sztuki i prawdziwego badania”. Słynna jest historia, dokładnie zrelacjonowana przez Osińskiego, jak Raszewski wraz z Bohdanem Korzeniewskim przyjechali do Opolu w delegacji, która miała ocenić działalność Teatru 13 Rzędów wobec zarzutów, z jaką się spotykała. Ta wizyta w dużej mierze ochroniła Grotowskiego – artysta zresztą był bardzo wdzięczny za okazaną pomoc. Jeśli z czasem zainteresowanie Raszewskiego Grotowskim osłabło, to chyba przyczyny należy szukać w nieufności, jakiej nabrał do parareligijnych poszukiwań artysty. Przecież Apocalypsis cum figuris nazwał „majakami o zakroju czarnej mszy”. Osiński przypomina, że Raszewski po 1964 roku nie zamieścił w „Pamiętniku Teatralnym” ani jednego tekstu o Grotowskim i Teatrze Laboratorium. „W tym miejscu trzeba postawić trudne i niewygodne pytanie: czyżby jego słynny ‘obiektywizm’ i ‘bezstronność’ kończyły się dokładnie w tym punkcie, w którym wchodziły w konflikt z jego własnymi przekonaniami oraz ich uwarunkowaniami?”. Trudno jest oczywiście odpowiedzieć na pytanie, dlaczego się czegoś nie zrobiło? Czy zresztą zaniechanie wobec Grotowskiego tak bardzo obciąża Raszewskiego? Przecież sam artysta w pewnym momencie ustawił się poza granicami refleksji o teatrze, które respektował „Pamiętnik Teatralny”. Czy można sobie wyobrazić, że Grot opublikowałby w „PT” jakąś swoją wypowiedź, gdyby nawet Raszewski o to usilnie zabiegał?
Ten jubileuszowy numer „Pamiętnika” przynosi także wybór korespondencji Raszewskiego z Jerzym Gotem – wybitnym historykiem teatru, którego Raszewski wprowadzał do tej nauki, a z którym połączyła go silna więź przyjaźni. Czytałem tę wymianę listów z zaciekawieniem zwłaszcza w tych fragmentach, w których Raszewski udziela Gotowi porad stylistycznych. Są to czasami szczegółowe wskazówki: „Stosuje Pan mianowicie szereg wyrażeń zaczerpniętych z tego strasznego żargonu, którym trują nas codziennie nasi niedowarzeni (jaka to łagodna ocena!) dziennikarze. ‘Podejście do sprawy’ (rusycyzm), to grzech śmiertelny przeciw duchowi języka polskiego. Podejście znaczy po polsku tylko podchodzenie kogoś (okpienie), albo zbliżanie się (w przestrzeni), stosowanie w innych znaczeniach jest nieznośnym chwastem na skądinąd zresztą również niechlujnie uprawianej grzędzie naszych dzienników. ‘Wydaje się być’ – łacina! Po polsku po prostu: ‘wydaje się, że’. ‘Nie to, a to’ – rusycyzm, po polsku: ‘Nie to, lecz to’”. W innym liście Raszewski formułuje taką uwagę: „Dokładne dopasowanie stylu nie tylko do temperamentu autora, ale i do treści pracy, to idea wszelkiego pisarstwa” i dalej: „Nie namawiam Pana (niech mnie Bóg broni) na błyskotliwość snobów. Ale marzę o tym, żeby tej hołocie wytrącić jedyną broń z ręki, jaką jeszcze przeciw nam mają – naszą ‘hermetyczność’. Sprawy, którymi się zajmujemy, to niesłychanej wagi sprawy żywych ludzi. Piszmy więc o ludziach po ludzku”.
Ten ostatni postulat dedykowałbym autorce artykułu otwierającego numer „Pamiętnika Teatralnego” rozważającej, jaka powinna być dalsza rola pisma. Tylko mały fragment wywodu: „Wielki Podział sprawił, że jedynym sposobem zrozumienia przeszłości było zerwanie z nią. Taka podwójność zerwania/zachowania widoczna jest także w twórczości Schillera, co zmienia laminarny przepływ czasu historii na turbulentny, z różnymi wirami i meandrami, a ‘Pamiętnikowi’ nadaje waloru starej antropologicznej matrycy kulturowej, akcentującej jego sprzeciw/obojętność wobec zabsolutyzowanej rzeczywistości wielu ‘R’ – rynku, rozproszenia, rozpadu, relatywizmu, różnicy, reprodukcji (przemysłowej i masowej), reifikacji, rewolucji (naukowych, technologicznych, konsumpcyjnych, ideowych i wszelakich innych)”.
Raszewski też na R.
Wracając jeszcze do korespondencji z Gotem. W liście datowanym 21 II 1972 roku Raszewski wspomina o studentce, która opracowuje portret historyczny w aktorstwie Junoszy. W nawiasie kwadratowym dopisano nazwisko: Jolanta Kowalska. Znając zdolności Joli jestem gotów wierzyć, że biografią Junoszy Stępowskiego zajmowała się mniej więcej 15 lat przed ukończeniem studiów na Wydziale Wiedzy o Teatrze, ale chyba w tym przypadku albo nastąpiła pomyłka w datowaniu listu, albo jednak Raszewskiemu chodziło o kogo innego.
Dosyć znamienne wydaje mi się, że w tym jubileuszowym numerze „PT” zamieszczono także skądinąd interesujące wspomnienie Danuty Kuźnickiej o prof. Grzegorzu Since. O ile mogę sądzić, Sinko ze swoimi teoretyczo-teatralnymi zainteresowaniami był na antypodach tego, czym zajmowała się i czemu hołdowała redakcja „PT”. Autorka przypomniała pośród licznych zatrudnień Sinki jego współpracę z „Teatrem” – w latach 1970-88. Warto pamiętać, o czym Kuźnicka nie napisała, że Sinko publikował regularnie w „Teatrze” omówienia spektakli Teatru TV. To taki, jak to określano w „Pamiętniku Teatralnym”: przyczynek do portretu.
Nie zdążyłem jeszcze przeczytać tekstu Agnieszki Koecher-Hensel pt. Villa dei misteri. Andrzeja Kreutz Majewskiego biografii część pierwsza. Jako nieodwzajemniony miłośnik biografii twórców polskiego teatru powojennego zrobię to jednak z przyjemnością. A jeśli miałbym swoje życzenia złożyć redakcji „Pamiętnika Teatralnego” z okazji jubileuszu pisma, to miałbym dwa:
– niech historia teatru opowiadana przez pismo nadal będzie przede wszystkim historią ludzi;
– i proszę koniecznie nie zapominać o tym, o co dopominał się prof. Raszewski: „Piszmy więc o ludziach po ludzku”.
A poza tym: ad multos annos!